काठमाडौं – सबैलाई थाहा छ – ‘दिन र रातको तापक्रम कहिल्यै एकनास हुँदैन ।’ दिनको तापक्रम उच्च हुँदा रातमा तुलनात्मक रूपमा चिसो हुन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि यी तापक्रमबीच सन्तुलन छ । जुन जीवनको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ । तर, के तपाईलाई थाहा छ जलवायु परिवर्तनले यो सन्तुलनमा बाधा पुर्याइरहेको छ ।

जलवायु परिवर्तनका कारण विश्व स्तरमा सतहको औसत तापक्रम बढ्दै गएको जनाइएको छ । तर, तापक्रम वृद्धि दिन र रातमा समान रूपमा भइरहेको छैन । यस सम्बन्धमा गरिएको एक नयाँ अनुसन्धानले विश्वभर दिन र रातको तापक्रमको अन्तर बढ्दै गएको र यसको परिणाम विश्वका सबै जीवित प्राणीले भोग्नु पर्ने देखाएको छ ।

ग्लोबल वार्मिङको यस ढाँचाबारे वैज्ञानिकहरू लामो समयदेखि सचेत थिए । तर, २०औं शताब्दीको उत्तरार्धदेखि रातको तापक्रम विश्वव्यापी रूपमा दिनको तापक्रमको तुलनामा धेरै छिटो बढेको विश्वास गरिन्छ । तर, स्वीडेनको चाल्मर्स युनिभर्सिटी अफ टेक्नोलोजीका वैज्ञानिकहरूले गरेको यो नयाँ अध्ययनले यो ढाँचामा परिवर्तन भएको संकेत गर्छ ।

यस अध्ययनका अनुसार सन् १९९० को दशकयता दिनको समयमा बढी गर्मी भइरहेको छ । यस्तो परिवर्तनले दिन र रातको तापमानको भिन्नता बढाउन सक्छ, जसले पृथ्वीको जीवनलाई असर गर्न सक्छ । यस अध्ययनको नतिजा नेचर कम्युनिकेसन्स जर्नलमा प्रकाशित छ ।

दिन र रातको बीचमा बढ्दो तापक्रममा भिन्नताको यो ढाँचालाई वैज्ञानिकहरूका अनुसार ‘असममित वार्मिङ’ भनिन्छ । जुन मानव गतिविधि र प्राकृतिक कारक दुवै हुनसक्छ । यस नयाँ अध्ययनमा, शोधकर्ताहरूले यो ढाँचालाई पुनः जाँच गरेका छन्, जसले यो ढाँचा परिवर्तन भएको खुलासा गरेको छ ।

यी परिवर्तनहरूको लागि जिम्मेवार को हो ?
अन्वेषकहरूका अनुसार सन् १९६१ र २०२० को बीचमा विश्वव्यापी रूपमा दिनको तापक्रम बढेको भए पनि रातको तापक्रम वृद्धिको दर अपेक्षाकृत स्थिर रहेको छ । अब अनुसन्धानकर्ताहरूका अगाडि सबैभन्दा ठूलो प्रश्न छ, ‘यो किन भइरहेको थियो ।’

वैज्ञानिकहरूका अनुसार यस परिवर्तनको सम्भावित कारक भनेको ‘ग्लोबल ब्राइटनिङ’ नामक घटना हो, जुन अस्सीको दशकको अन्त्यतिर देखिएको थियो । यो घटेको बादलको आवरणको परिणाम हो । जसका कारण अधिक सूर्यको प्रकाश पृथ्वीको सतहमा पुग्न सक्षम छ । जसका कारण दिनको तापक्रम बढ्दै गएको छ । यसका कारण पछिल्ला दशकहरूमा दिन र रातको तापक्रमको भिन्नता बढेको अनुसन्धानकर्ताहरूले बताएका छन् । यद्यपि, क्लाउड कभरमा यो परिवर्तन के कारणले भयो भन्ने बारे धेरै अनिश्चितता छ ।

ग्लोबल ब्राइटनेस बादल र सफा आकाशसँगै एरोसोल भनिने सानो वायुमण्डलीय कणहरू बीचको जटिल प्रतिक्रियाबाट प्रभावित हुन सक्छ । यो सूक्ष्म कणहरू जंगलमा आगलागी जस्ता घटनाहरूको कारण प्राकृतिक रूपमा उत्पादन गर्न सकिन्छ ।

यस बाहेक जीवाश्म इन्धन जलाउने जस्ता मानवीय गतिविधिहरू पनि उत्पत्तिको लागि जिम्मेवार छन् । यी एरोसोलहरूले वातावरणका धेरै पक्षहरूमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ । यसबाहेक, वैज्ञानिकहरूले केही क्षेत्रमा बढ्दो खडेरी र गर्मीको लहरलाई पनि ‘असममित वार्मिङ’ को लागि जिम्मेवार ठहर गरेका छन् । जसका कारण बाष्पीकरणका कारण तापक्रम घट्ने प्रभाव कम भएकाले दिनको समयमा तापक्रम बढ्दै गएको छ ।

रोगको जोखिम, उत्पादनमा ह्रास
अनुसन्धानले देखाएको छ कि १९६१ र १९९० को बीचमा, रातको तापमानमा वृद्धि भएको छ । यो संसारको लगभग ८१ प्रतिशतमा रेकर्ड गरिएको थियो । यसको विपरित, १९९१ र २०२० को बीचमा परिवर्तन देखिएको छ, जसको अवधिमा विश्वको लगभग ७० प्रतिशत भूभागमा दिनको तापक्रममा वृद्धि भएको थियो ।

दिन र रातको तापक्रमको बढ्दो अन्तरले बाली उत्पादनका साथै बिरुवाको वृद्धि, पशु स्वास्थ्य र मानव कल्याणमा असर पार्ने अनुसन्धानकर्ताहरूको विश्वास छ । उदाहरणका लागि, दिन र रातको बीचको तापमानमा ठूलो भिन्नताले मुटुको दर र रक्तचापलाई बढाउँछ, हृदय र श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगहरूको जोखिम बढाउँछ ।

यस अध्ययनसँग सम्बद्ध प्रमुख अनुसन्धानकर्ता जिकियान झोङका अनुसार जलवायु परिवर्तनका कारण उत्पन्न चुनौतीसँग जुध्न हामीले दिन र रातको तापक्रममा हुने परिवर्तनले प्रभावित हुने कृषि, स्वास्थ्य सेवा र वनजस्ता क्षेत्रमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्ने देखाउँछ । बढी प्रभावित भएका छन् ।

यति मात्र होइन, अध्ययनका अनुसार यो परिवर्तनले आर्द्र क्षेत्रका केही प्रजातिका रूखहरूले बढी कार्बन सोस्न मद्दत गर्न सक्छ । सुक्खा क्षेत्रहरूमा, तापक्रमको यो भिन्नताले रूखहरूको वृद्धिलाई रोक्न सक्छ, किनकि यी क्षेत्रहरूमा दिनको तापक्रम बढ्दा वाष्पीकरणको दर बढ्छ । फलस्वरूप, माटोमा सुख्खापन बढ्छ, जुन रूखहरूको स्वास्थ्यको लागि राम्रो छैन ।