काठमाडौं । विगत ४ दशकहरूमा, पृथ्वीमा वनस्पति र हरियालीमा चाँडै वृद्धि भएको छ । वैज्ञानिक अध्ययनले पनि स्पष्ट रूपमा विश्वको लगभग दुई तिहाइ भागमा वनस्पति बढेको देखाएको छ । तर, असन्तुलित हरियालीले विश्वभर माटोको ओसिलोपन घटाइरहेको एक अध्ययनले पुष्टि गरेको छ ।

अब बढी हरियालीको अर्थ बढी अक्सिजन, राम्रो वातावरण र जलवायु सन्तुलन मात्रै भन्न नसकिने अवस्था आएको अध्ययनमा संलग्न विज्ञ बताउँछन् ।

चिनियाँ विज्ञान प्रतिष्ठानको सिनजियाङ इन्स्टिच्युट अफ इकोलोजी एण्ड जियोग्राफीका अनुसन्धानकर्ताहरूले यो अध्ययन गरेका हुन् । उक्त अध्ययन प्रतिवेदन कम्युनिकेसन्स इन अर्थ एण्ड इन्भाइरोन्मेन्ट जर्नलमा प्रकाशित भएको छ ।

अध्ययनका अनुसार वनस्पति विश्वव्यापी रूपमा बढ्दै जाँदा, धेरै क्षेत्रहरूमा माटोको ओसिलोपन द्रुत रूपमा घट्दै गएको छ । यसको अर्थ वनस्पति वृद्धि सधैं पानी र माटोको लागि लाभदायक पनि हुँदैन ।

कसरी गरियो अध्ययन ?
अनुसन्धानकर्ताहरूले विभिन्न प्रकारका उपग्रह डेटाको पुनर्विश्लेषण गरेका थिए । यसमा १२ फरक पृथ्वी प्रणाली मोडेलहरू प्रयोग गरिएको छ ।

यस अध्ययनले १९८२ देखि २१०० सम्मको अवधिलाई समेटेको छ । यो ठूलो स्तरको डेटाले वैज्ञानिकहरूलाई वनस्पति वृद्धि र माटोको आद्र्रता बीचको वास्तविक सम्बन्ध बुझ्न मदत गरेको अध्ययनमा संलग्न विज्ञ बताउँछन् ।

उक्त अध्ययनका अनुसार वनस्पति अवस्थित विश्वका ६५.८२ प्रतिशत क्षेत्रहरूमा वनस्पति बढेको छ । यद्यपि, आश्चर्यजनक रूपमा, यी क्षेत्रहरू मध्ये लगभग आधामा माटोको आद्र्रता घटेको छ । वैज्ञानिकहरूले यसलाई ‘हरियाली–सुकाउने’ ढाँचा भनेका छन् ।



कुन क्षेत्रहरू सबैभन्दा बढी प्रभावित छन् ?
यसको प्रभाव मध्य अफ्रिका, मध्य एशिया, पूर्वी अष्ट्रेलिया र मध्य र उत्तरी युरोपमा महसुस गरिएको छ । यी क्षेत्रहरूमा वनस्पति बढे पनि, माटो निरन्तर सुक्दै गइरहेको छ । यसको अर्थ वनस्पति वृद्धिले पानी सन्तुलनमा बाधा पुर्याइरहेको छ ।

अर्कोतर्फ, केही क्षेत्रहरूमा हरियालीसँगै माटोको आद्र्रता बढेको छ । यो ढाँचालाई ‘हरियो–भिजाउने’ ढाँचा भनिएको छ । त्यस्ता क्षेत्रहरूमा उत्तर अमेरिका, भारतीय उपमहाद्वीप र दक्षिणी सहेल क्षेत्र (अफ्रिका) का केही भागहरू समावेश छन् ।

किन हरियालीले माटोलाई सुकाउँदैछ ?
हामी सामान्यतया सोच्छौं कि वनस्पतिले माटोको सुरक्षा गर्छ र आद्र्रता कायम राख्छ । तर, वास्तविकता अलिक फरक छ ।

जब वनस्पति अचानक पानीको अभाव भएको क्षेत्रमा अत्यधिक मात्रामा बढ्छ, बोटबिरुवाहरूले आफ्नो आवश्यकताको लागि बढी पानी तान्छन् । बोटबिरुवाहरूले बाष्पीकरण मार्फत वायुमण्डलमा ठूलो मात्रामा पानी छोड्छन् ।

धेरै रूख र बोटबिरुवाहरू भएको स्थानमा माटोबाट बढी पानी तानिनेछ । यसले बिस्तारै माटो सुक्न थाल्छ र पानीको संकटलाई अझ खराब बनाउन सक्ने विज्ञ बताउँछन् ।

अनुसन्धान प्रतिवेदनमा हरियाली सधैं पानीको स्रोतको लागि लाभदायक नहुने बताइएको छ । पानीको अभाव भएका क्षेत्रहरूमा, धेरै रूखहरूले माटोको आद्र्रतालाई छिटो घटाउन सक्छन् ।

जोखिमहरू के हुन सक्छन् ?
यदि यो अवस्था जारी रह्यो भने, धेरै क्षेत्रहरूले आगामी दशकहरूमा गम्भीर पानीको तनावको सामना गर्न सक्छन् ।

कृषि प्रभावित हुनेछ, किनभने बाली उत्पादनको लागि माटोको आद्र्रता महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । जलवायु असंतुलन बिग्रन सक्छ किनभने सुख्खा माटोले बढी गर्मी अवशोषित गर्छ । पिउने पानीको संकट बढ्दै जानेछ र समाजमा सामाजिक–आर्थिक दबाब बढ्नेछ ।

के गर्नुपर्छ ?
यस अध्ययनले मानिसलाई ठूलो सन्देश पनि दिएको छ । वातावरण संरक्षण भनेको केवल रूख रोप्नु मात्र होइन, पानी र माटोको उपलब्धतालाई ध्यानमा राखेर योजना बनाउनु पनि हो । अब पानीको अभाव भएका क्षेत्रहरूमा स्थानीय परिस्थिति अनुरूप रूखहरू रोप्नु पर्छ ।

वर्षाको पानी संकलन र थोपा सिँचाइ जस्ता पानी संरक्षण प्रविधिहरू अपनाउनु आवश्यक छ । माटोको ओसिलोपन कायम राख्न, हामीले मल्चिङ, जैविक खेती र भू–जल रिचार्जमा काम गर्नुपर्छ ।

पृथ्वीमा हरियाली बढाउनु मात्रै राम्रो होइन भन्ने यो अध्ययनले पुष्टि गर्छ । यदि हरियालीसँगै माटोको ओसिलोपन घट्यो भने, यसले भविष्यमा ठूलो संकट निम्त्याउन सक्छ । त्यसकारण, हामीले रूख रोप्ने कुरामा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्नु हुँदैन, तर पानी र माटोको उपलब्धता बुझेर वातावरणीय योजनाहरू पनि बनाउनु पर्छ ।

प्रकृतिमा भएका सबै कुरामा सन्तुलन आवश्यक छ । पानी र माटोको स्वास्थ्यसँगै यसलाई पनि सुरक्षित गरियो भने मात्र हरियाली दिगो र लाभदायक हुनेछ ।

यस्तो छ प्रतिवेदन