काठमाडौं – पृथ्वीमा केही लाख वर्ष पहिले ठूला शाकाहारी जनावरको संख्या बाक्लो थियो । तर, ती सबै सामूहिक विलुप्त भए । यसले पृथ्वीको परिदृश्य परिवर्तन गर्यो । र, जैविक–रासायनिक चक्र परिवर्तन भयो । जसले गर्दा पृथ्वीको मौसम अलिकति चिसो भयो ।

पछिल्लो ५०० वर्षमा पनि मेरुदण्ड भएका कम्तिमा ३६८ प्रजातिहरू लोप भएका छन् । १८ प्रतिशत लोप हुने खतरामा रहेको एक अध्ययनले देखाएको छ । मेरुदण्ड भएका जनावरहरूमा माछा, चरा, स्तनपायी, उभयचर र सरीसृपहरू समावेश छन् ।

अमेरिकाको उटाह स्टेट युनिभर्सिटीमा वाटरशेड विज्ञानका सहायक प्रोफेसर ट्रिशा एटवुडले गरेको नयाँ अध्ययनले आधुनिक समयका मेघाहारी जीवहरू (१,००० किलोग्रामभन्दा बढी तौल भएका शाकाहारी जनावरहरू) चाँडै नै तिनीहरूका पुरातन पुर्खाहरू जस्तै हराउन सक्ने देखाएको छ ।

२४ हजार ५०० भन्दा बढी स्तनपायी, चराहरू र सरीसृपहरूबाट आहार डेटामा चित्रण गर्दै, एटवुड र उनको टोलीले के शाकाहारी, मांसाहारी वा सर्वभक्षी सबैभन्दा लोपोन्मुख वा लोप हुने कगारमा छन् ? भन्ने प्रश्नको जवाफ खोजेको हो । अन्वेषकहरूको निष्कर्षले दुई दशक लामो विश्वासलाई चुनौती दिएको मानिन्छ । यो अध्ययन साइन्स एडभान्समा प्रकाशित छ ।

यस्तै अध्यनको नतिजाहरूले विश्वका एक चौथाई भन्दा बढी शाकाहारी जनावरहरू लोप हुने खतरामा रहेको देखाउँछ । हाल, घाँस खाने प्रजातिहरू सबैभन्दा धेरै लोपोन्मुख छन् । अध्ययनले शाकाहारीहरूमाथिको आक्रमण कुनै नयाँ भएको पनि पुष्टि गरेको छ । अध्ययन अनुसार प्लाइस्टोसिन कालदेखि (११,०००–५०,००० वर्ष पहिले) मानव गतिविधिहरूले हिंस्रक जनावरहरूलाई भन्दा शाकाहारी जनावरहरूलाई धेरै हानि पु¥याएको छ ।

एटवुडको टोलीले गलत धारणालाई चुनौती दिन प्रमाणमा आधारित विज्ञान प्रयोग गर्ने कुरा गरेको छ । भविष्यमा लोप हुने जीवहरूको बारेमा समाजलाई सही जानकारी दिनु आवश्यक छ । इकोसिस्टममा प्रत्येक प्रजातिको भूमिका फरक–फरक भएको हुनाले, तिनीहरूले के खाने भन्ने कुरा बुझ्दा सिकारी, शाकाहारी वा सर्वभक्षीहरू विलुप्त हुने जोखिममा छन् कि छैनन् भनी निर्धारण गर्न मद्दत गर्न सक्छ । वैज्ञानिक र समाजलाई यी प्रजातिहरू गुमाउनुको सम्भावित परिणामहरू के हुन सक्छ भनेर बुझ्न मद्दत गर्छ ।

जमिनको प्रयोगमा आएको परिवर्तनका कारण पहिलेदेखि नै शाकाहारी जनावरको संख्या घट्दै गएको छ । भूमि प्रयोग र शिकारमा परिवर्तनहरू १० मिलियन वर्ष पहिले पृथ्वीमा सुरु भयो । यद्यपि अध्ययनको नतिजाले शाकाहारीहरू सबैभन्दा खतरामा परेको समूह हो भनी देखाउँछ । यो अध्ययन अनुसार सिकारीहरू पनि सुरक्षित छैनन् । अध्ययनले मृत जनावरहरू (जस्तै, गिद्ध) र माछा खाने जनावरहरू (मुख्यतया समुद्री पक्षीहरू) लोप हुने जोखिममा रहेको जीवहरूको पनि पहिचान गरेको देखिन्छ ।

‘हाम्रा नतिजाहरूले हामीलाई मांसाहारीहरूमा विशेष आहारहरू पहिचान गर्न सक्षम बनाउँछ जुन लोप हुने ठूलो जोखिमसँग सम्बन्धित छ,’ सह–अध्ययन लेखक एड ह्यामिल, युटा स्टेट युनिभर्सिटीका वाटरशेड विज्ञानका सहायक प्रोफेसर भन्छन् । उनका अनुसार संसारभरका समुद्री पक्षीहरू पनि लोप हुने चरम खतरामा छन् ।

संरक्षण कार्यलाई अझ राम्ररी सम्पन्न गर्न, अन्वेषकहरूले अब यो बुझ्न थालेका छन् कि शाकाहारीहरू, मरेका जनावरहरू खाने जनावरहरू र माछाको शिकार गर्ने जनावरहरू अन्य जनावरहरूको तुलनामा लोप हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

एटवुड भन्छन, ‘लोप हुने ढाँचाको दस्तावेजीकरण मात्र प्रजातिको क्षति रोक्नको लागि पहिलो कदम हो । हाम्रो अर्को कदम भनेको यस ढाँचाका जटिलताहरू बुझ्नु हो, तब मात्र हामीले भविष्यमा हुने यी विलुप्तहरूलाई रोक्ने मौका पाउनेछौं ।’