काठमाडौं – प्रदूषित पानी पिएकै कारण विश्वमा लाखौं मानिसको मृत्यु हुनेगरेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार सन् २०२२ मा विश्वभर कम्तीमा १ अर्ब ७ करोड मानिस दूषित पानी पिउन बाध्य भएका थिए । यस्तो पानीमा माइक्रोबियल प्रदूषणले पिउने पानीको सुरक्षाको लागि सबैभन्दा ठूलो खतरा निम्त्याउँछ ।

त्यस्ता पानी सम्बन्धी खतराहरूको सामना गर्न, इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीले रियल–टाइम बायो–इलेक्ट्रोकेमिकल सेन्सर विकास गरेको छ । यस सेन्सरले पानी प्रदूषणको बारेमा तत्काल जानकारी दिनेछ, जसले दूषित पानीबाट हुने रोगहरू रोक्न मद्दत गर्नेछ ।

इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी, दिल्लीको बायोकेमिकल इन्जिनियरिङ र बायोटेक्नोलोजी विभागको इलेक्ट्रो–माइक्रोबायोलोजी टोलीले बिजुली उत्पादन गर्ने सूक्ष्मजीवहरू प्रयोग गरेर वास्तविक समयमा पानीको गुणस्तर निगरानी गर्न एक सेन्सर विकास गरेको छ ।

‘इलेक्ट्रोएक्टिभ’ लाई सूक्ष्मजीवहरू भनेर चिनिन्छ । यी सूक्ष्मजीवहरूले विद्युतीय प्रवाह उत्पन्न गर्छन् । यी बिजुली उत्पादनको लागि संसारभर अनुसन्धान गरिन्छ, र बायोसेन्सिङको लागि पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

यस्तो प्रविधिले परम्परागत अनुगमन विधिहरूसँगको संयोजनमा प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीको रूपमा काम गर्न सक्छ । भविष्यमा, यस्तो प्रविधि सामान्यतया नियमित परीक्षणहरूमा समावेश नगरिएका उदाउँदो प्रदूषकहरू पत्ता लगाउन पनि उपयोगी हुन सक्छ ।

धेरै प्राकृतिक वातावरणहरूले कमजोर इलेक्ट्रोम्याग्नेटहरू उत्पादन गरेको देखिन्छ, तिनीहरूलाई सजिलैसँग भविष्यका प्रदूषण साइटहरूमा सेन्सरहरूसहित निगरानी स्टेशनहरूमा समावेश गर्न सकिन्छ ।

सेन्सरहरूले सन् २०३० सम्ममा पर्याप्त पानी र सरसफाइको संयुक्त राष्ट्रसंघीय दिगो विकास लक्ष्यहरू पूरा गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्ने बताइन्छ । यस अनुसन्धानका अनुसन्धानकर्ताहरू डा कार्तिक अय्यर, सुश्री देबासा मुखर्जी र बायोकेमिकल इन्जिनियरिङ र बायोटेक्नोलजी विभाग, आईआईटी दिल्लीका प्रोफेसर लुसिन्डा एलिजाबेथ डोयल हुन् । यो शोधपत्र पनि प्रकाशित भइसकेको छ ।