काठमाडौं – विश्वभर बढ्दो तापक्रमले दिनानुदिन नयाँ नयाँ कीर्तिमान बनाइरहेको छ । यसले गर्मीको प्रकोप पनि बढाइरहेको छ । पहिले चिसो हुने ठाउँमा अहिले बढ्दो गर्मीका कारण मानिसले ज्यान गुमाउन नै थालेको विभिन्न अध्ययनले पुष्टि गरेको छ । युरोप यसको ज्वलन्त उदाहरण हो । जहाँ प्रचण्ड गर्मीले वर्षेनी हजारौं मानिसको ज्यान लिइरहेको छ ।

बार्सिलोना इन्स्टिच्युट फर ग्लोबल हेल्थ (आईएसग्लोबल) सँग सम्बद्ध अनुसन्धानकर्ताहरूको नेतृत्वमा गरिएको नयाँ अध्ययनले गत वर्ष युरोपमा अत्यधिक गर्मीका कारण ४७ हजार ६९० जनाको ज्यान गएको खुलासा गरेको छ । यदि विश्वव्यापी रूपमा हेर्ने हो भने, २०२३ अहिलेसम्मकै सबैभन्दा तातो वर्ष थियो । गत वर्ष युरोपका लागि दोस्रो सबैभन्दा तातो वर्ष बन्न पुग्यो ।

यदि विश्वव्यापी रूपमा हेर्ने हो भने, २०२३ अहिलेसम्मकै सबैभन्दा तातो वर्ष हाे । तर, गत वर्ष युरोपका लागि भने दोस्रो सबैभन्दा तातो वर्ष भयाे।

अध्ययन अनुसार शताब्दीको दौडानमा युरोप गर्मीसँग पनि लड्न सक्षम बन्दैछ । यो अनुकूलन नभएको भए गत वर्ष गर्मीमा मृत्यु हुनेको संख्या ८० प्रतिशत बढी हुने थियो ।
अध्ययनको नतिजा नेचर मेडिसिन नामक अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा प्रकाशित भएको छ । यस अध्ययनमा अन्वेषकहरूले पहिलेको अनुसन्धानमा प्रयोग भएको पद्धति नै प्रयोग गरेका छन् । उक्त अनुसन्धानले सन् २०२२ मा अत्यधिक गर्मीका कारण ६० हजार भन्दा बढीको मृत्यु भएको खुलासा गरेको थियो, जुन पछिल्लो दशकमा सबैभन्दा बढी हो ।

यस अध्ययनमा अन्वेषकहरूले २०१५ देखि २०१९ को बीचमा ३५ युरोपेली देशका ८२३ क्षेत्रको तापक्रम र मृत्युको रेकर्ड जाँच गरेका छन्, जसले गर्दा २०२३ मा अत्यधिक गर्मीका कारण मृत्यु भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

अध्ययनको निष्कर्षका अनुसार, २०२२ को ग्रीष्मको विपरीत, जुन मध्य जुलाईदेखि मध्य अगस्ट २०२२ मा अत्यधिक गर्मीको अनुभव भएको थियो । २०२३ मा उही समयहरूमा कुनै पनि महत्त्वपूर्ण तापमान विसंगतिहरू रेकर्ड गरिएको थिएन । तर, सन् २०२३ को जुलाईको मध्यदेखि २०२३ को अगस्टको अन्त्यसम्म दुईवटा तातो लहर र अत्यधिक गर्मीका घटनाहरू रिपोर्ट गरिएका थिए, जुन २०२३ मा गर्मीका कारण हुने मृत्युको ५७ प्रतिशतका लागि जिम्मेवार थिए । यी घटनामा २७ हजार मानिसको मृत्यु भएको आशंका गरिएको छ ।

दक्षिणी युरोपेली देशहरू सबैभन्दा बढी प्रभावित
अनुसन्धानका अनुसार सन् २०२३ मा युरोपमा ४७ हजार ६९० गर्मीका कारण मृत्यु भएकामध्ये अधिकांशको वर्षको सबैभन्दा तातो समय अर्थात् मे २९ देखि अक्टोबर १, २०२३ बीचमा भएको थियो । अध्ययनको तथ्यांकअनुसार यसको सबैभन्दा ठूलो बोझ दक्षिणी युरोपेली देशहरूमा परेको छ ।

यदि हामीले प्रति १० लाख जनसंख्यामा गर्मीका कारण हुने मृत्युलाई हेर्ने हो भने, यो ग्रीसमा सबैभन्दा बढी थियो । जहाँ प्रति १० लाख मानिसहरूमा अत्यधिक गर्मीका कारण मृत्यु हुनेको संख्या ३९३ मा रेकर्ड गरिएको थियो । अत्यधिक गर्मीका कारण बुल्गेरियामा २२९, इटालीमा २०९, स्पेनमा १७५, साइप्रसमा १६७ र पोर्चुगलमा १३६ जनाको ज्यान गएको छ ।

त्यसैगरी, अध्ययनका अनुसार महिला र वृद्धवृद्धाहरू अत्यधिक गर्मीमा सबैभन्दा बढी प्रभावित भएका थिए । विशेष गरी, महिलाहरूमा गर्मी सम्बन्धी मृत्यु दर पुरुषहरू भन्दा ५५ प्रतिशत बढी थियो । एकै समयमा, ८० वर्ष वा माथिका व्यक्तिहरूको मृत्यु दर ६५ देखि ७९ वर्ष उमेरका मानिसहरूको तुलनामा ७६८ प्रतिशत बढी थियो ।

विश्व स्तरमा जसरी तापक्रम बढिरहेको छ, त्यसबाट अनुमान लगाउन सकिन्छ कि पछिल्लो १४ महिनामा बढ्दो तापक्रमले नयाँ कीर्तिमान बनाएको छैन । यही कारणले गर्दा विश्वले अहिलेसम्मकै सबैभन्दा तातो जुलाई महिनाको सामना गरेको छ । यो समयमा तापक्रम सामान्यभन्दा १ दशमलव २१ डिग्री सेल्सियस बढी रेकर्ड गरिएको थियो ।

अध्ययनका अनुसार सन् २००० पछि युरोपमा तापक्रम बढेको छ । तर, त्यहाँ जसरी गर्मी सुरक्षाका उपायहरू अपनाइएको छ, त्यसले मानिसको ज्यान जोगाउन मद्दत गरेको छ । यसको श्रेय सामाजिक–आर्थिक प्रगति, व्यवहारमा भएको सुधार र जनस्वास्थ्यका लागि उठाइएका उपायहरूलाई मान्न सकिन्छ ।

त्यस्तै, एसिया, अफ्रिका र युरोपका लागि यो जुलाई अहिलेसम्मकै सबैभन्दा तातो थियो । उत्तर अमेरिकाले पनि जुलाईको दोस्रो समय सबैभन्दा तातो सामना गरेको छ । अनुसन्धानकर्ताहरूले गर्मी सम्बन्धी मृत्युको वास्तविक संख्या रिपोर्ट गरिएको भन्दा बढी हुन सक्ने चेतावनी समेत दिएका छन् । यसको कारणमा प्रकाश पार्दै अनुसन्धानकर्ताहरूले यूरोस्टेटबाट दैनिक डाटाको सट्टा मृत्युसँग सम्बन्धित साप्ताहिक डाटा प्रयोग गरेको बताएका छन्, जसले वास्तविक प्रभावको मूल्यांकन गर्न सक्छ ।

यस सम्बन्धमा हालैको अर्को अध्ययनले साप्ताहिक तथ्यांकले केही मृत्युलाई बेवास्ता गरेको देखाएको छ । यस्तो अवस्थामा अध्ययन गरिएका ३५ देशमा गर्मीका कारण मृत्यु हुनेको संख्या ५८ हजार नजिक हुन सक्ने अनुसन्धानकर्ताहरूले आशंका व्यक्त गरेका छन् । बढ्दो गर्मीबाट बच्न सामाजिक उपाय अपनाएर ठूलो संख्यामा यस्ता मृत्युबाट बच्न सकिने अनुसन्धानकर्ताहरूले अध्ययनमा खुलाएका छन् ।

सन् २०२३ मा रेकर्ड गरिएको तापक्रम सन् २००० र २००४ को बीचमा भएको भए तापक्रमका कारण मृत्यु हुनेको संख्या ८५ हजारभन्दा बढी हुन सक्ने वैज्ञानिकहरूको अनुमान छ । यदि हेर्दा यो संख्या हालैका वर्षहरूमा हुने मृत्युको तुलनामा ८० प्रतिशत बढी हो । त्यसैगरी, ८० वर्षभन्दा माथिका मानिसमा गर्मीका कारण मृत्यु हुनेको संख्या दोब्बरभन्दा बढी हुने थियो ।

अध्ययनको नेतृत्व गर्ने प्रमुख अनुसन्धानकर्ता एलिसा ग्यालो भन्छिन्, ‘हाम्रो निष्कर्षले के देखाउँछ भने मानिसहरूले पछिल्लो शताब्दीमा बढ्दो तापक्रमसँग अनुकूलन गर्न सिकेका छन्, जसले गर्दा हालैको गर्मीमा कम चरम गर्मी हुने घटनाहरू घटेका छन्, मृत्युदरमा नाटकीय गिरावट आएको छ, विशेष गरी वृद्धहरूमाझ ।’

अध्ययनका अनुसार सन् २००० पछि युरोपमा तापक्रम बढेको छ । तर, त्यहाँ जसरी गर्मी सुरक्षाका उपायहरू अपनाइएको छ, त्यसले मानिसको ज्यान जोगाउन मद्दत गरेको छ । यसको श्रेय सामाजिक–आर्थिक प्रगति, व्यवहारमा भएको सुधार र जनस्वास्थ्यका लागि उठाइएका उपायहरूलाई मान्न सकिन्छ । सन् २००३ को कीर्तिमानी गर्मीपछि लागू भएका रोकथामका योजनाहरूले पनि यसमा ठूलो योगदान पुर्याएको छ ।

सहन सक्ने भन्दा बढी हुँदैछ तापक्रम
पछिल्लो समय हिमालयका पहाडी क्षेत्रहरूमा पनि सहन सक्ने भन्दा बढी तपक्रम देखिएको छ । जहाँ कुनै समय अत्याधिक चिसो हुने गरेको थियो । अहिले मानिसहरूलाई कुलर, पंखा र फ्रिज यस क्षेत्रमा चाहिएको छ । कतिपयले आफ्नो घरलाई चिसो राख्न एयर कन्डिसनर पनि राखेका छन् ।

अध्ययनको तथ्यांक हेर्दा २०२३ मा पेरिस सम्झौताले तोकेको १.५ डिग्री सेल्सियसभन्दा झण्डै आधा दिन बढी तातो थियो । उही समयमा, युरोप बाँकी विश्वको दोब्बर दरमा तापक्रममा छ । जलवायु प्रक्षेपणका अनुसार हामी २०२७ अघि १.५ डिग्री सेल्सियस तापक्रम सीमा पार गर्नेछौं ।

वैज्ञानिकहरूले पनि सन् २०२४ अहिलेसम्मकै सबैभन्दा तातो वर्ष हुने आशंका व्यक्त गरेका छन् । यो सँगै २०२४ सबैभन्दा तातो ५ वर्षमा समावेश हुने लगभग निश्चित छ । यस्तो अवस्थामा हामीसँग काम गर्ने मौका निकै कम हुन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि सचेत भएनौं भने युरोप मात्रै होइन नेपाल लगायका अन्य देशले पनि ठूलो मूल्य चुकाउनु पर्ने हुनसक्छ ।

अन्वेषकहरूका अनुसार मानिस र समाजले गर्मीसँग कति अनुकूल हुन सक्छ भन्ने कुराको सीमा हुन्छ भन्ने कुरा हामीले सम्झनुपर्छ । तर जसरी तापक्रम बढ्दै गएको छ, गर्मीले सहने क्षमता नाघेको छ । यस्तो अवस्थामा विश्वमा जसरी तापक्रम बढ्दै गएको छ, त्यसलाई ध्यानमा राखेर अति गर्मी र गर्मीको लहरबाट हुने मृत्युलाई न्यूनीकरण गर्न जलवायु परिवर्तनको असर जोखिममा परेका वर्गमा राम्रोसँग अनुगमन गर्न जरुरी छ ।

साथै यो गर्मीबाट कृषि, उद्योग आदिमा आवद्ध जनतालाई जोगाउने रणनीति बनाउनु पनि जरुरी छ । यति मात्र होइन, हरितगृह ग्यासको स्तर खतरनाक स्तरमा पुग्नुअघि नै उत्सर्जन कम गर्नेतर्फ ध्यान दिन जरुरी छ ।