– राम बन्जाडे
Fishing cat (Prionailurus viverrinus), नेपालमा ‘मलाहा बिरालो’ को रूपमा चिनिने, एक दुर्लभ जंगली बिरालो हो । याे नेपालमा पाइने १३ वटा जंगली बिरालो प्रजातिहरूमध्ये एक हो ।

यो मध्यम आकारको बिरालो मुख्य रूपमा एशियाका सिमसार क्षेत्रहरू, विशेष गरी नेपालका तराईका क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्छ । तर, यसको अस्तित्वलाई मेटाउन वासस्थान विनाश, माछाको कमी, सडक दुर्घटना, प्रतिशोध स्वरूप मारिने घटनाहरू र अन्य शिकारीहरूबाट खतरा रहेका छन् ।

यी समस्याका कारण, यसलाई (IUCN) को रातो सूचीमा ‘Vulnerable’ प्रजातिका रूपमा वर्गीकृत गरिएको छ । जसले वन्य अवस्थामा यसको विलुप्त हुने जोखिमलाई संकेत गर्छ र यसको संरक्षणका लागि तुरुन्त कदम चाल्नुपर्ने आवश्यकता देखाउँछ ।

यो पोख्त पौडी खेल्ने क्षमताको बिरालो घरपालुवा बिरालोको दुईगुणा जति ठूलो हुन्छ र यसको खुट्टा मध्यमदेखि छोटो हुन्छ । माछा यसको प्रमुख आहार भए पनि यो भ्यागुता, किरा, साना स्तनधारी, सर्प र चरा समेत खाने गर्छ ।

यद्यपि नेपालका तराई क्षेत्रका सिमसार वासस्थानहरू कृषि तथा व्यावसायिक रूपमा माछापालनका लागि प्रयोग गरिँदा यसको अस्तित्वलाई ठूलो चुनौती खडा गरेको छ । जहाँ व्यावसायिक रूपमा माछापालन प्रचलित छ, त्यहाँ मलाहा बिरालोलाई नकारात्मक रूपमा हेरिन्छ, जसले किसानहरूसँग द्वन्द्व निम्त्याउँछ । साथै, छालाका लागि अवैध शिकार, अस्थिर माछापालन, जलवायु परिवर्तनका कारण सिमसार क्षेत्रको संकुचन, विषादीको प्रयोग, र प्रदूषण जस्ता समस्याहरूले यसको अस्तित्वलाई थप खतरामा परेको छ ।
यो प्रजाति दक्षिण र दक्षिणपूर्वी एशियामा, जस्तै भारत, बंगलादेश, श्रीलंका, पाकिस्तान, म्यानमार, थाइल्याण्ड, कम्बोडिया, र नेपालमा पाइएको छ, जहाँ यसको शिकार प्रतिबन्धित छ । नेपालमा अनुमानित १५०–२०० मलाहा बिरालोहरू मात्र बाँकी छन्, जो मुख्य रूपमा तराई क्षेत्रमा सीमित छन् ।

यी बिरालोहरू पाँचवटा संरक्षित क्षेत्र—चितवन, पर्सा, बर्दिया, र शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्ज, तथा कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष—र तीन संरक्षित क्षेत्र बाहिरका स्थानहरू, जस्तै कपिलवस्तु, बारा, र सुनसरीमा पाइएका छन् । हालसम्मका अध्ययनहरू प्रायः मलाहा बिरालोको वितरणमा केन्द्रित छन्, तर यसको पारिस्थितिकीसम्बन्धी अध्ययन न्यून भएकोले यसको संरक्षणका लागि पूर्ण ज्ञान अभाव छ । उपलब्ध सीमित जानकारीले यसको संरक्षण स्थिति पत्ता लगाउन कठिन बनाएको छ, तर यसको जनसंख्या घटिरहेको स्पष्ट छ ।

माछा बिरालोको संरक्षणका लागि सरकारी निकायहरू, संरक्षण समूहहरू, र स्थानीय समुदायको सहकार्य आवश्यक छ । माछा मार्ने समुदायका लागि वैकल्पिक जीविकाको प्रवद्र्धन, मानव–बिरालो द्वन्द्वलाई कम गर्ने उपाय, र समुदायलाई माछा बिरालोको पारिस्थितिक महत्त्वबारे जागरूकता फैलाउनु महत्त्वपूर्ण कदम हुन् । नेपालमा, यो प्रजाति राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ (१९७३) अन्तर्गत संरक्षित छ र CITES को परिशिष्ट II मा सूचीबद्ध छ, जसले यसको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारलाई नियन्त्रण गर्छ । प्रत्येक वर्ष, ‘February for fishing cat’ मनाइन्छ, जसले मलाहा बिरालो र यसको बासस्थानको संरक्षणप्रति विश्वव्यापी जागरूकता फैलाउन योगदान पुर्याउँछ ।

उचित प्रतिबद्धता र प्रयासमार्फत, माछा बिरालोको भविष्य सुरक्षित गर्न र यसको लागि महत्त्वपूर्ण दलदले क्षेत्रहरूको संरक्षण गर्न सकिन्छ ।
(बन्जाडे वन विज्ञान संस्थान, पोखरा क्याम्पस, पोखराका विद्यार्थी हुन् )