काठमाडौं । संसारका सबैभन्दा रहस्यमय शिकारीका रूपमा चिनिन्छन् हिउँ चितुवा । पछिल्लो समय आफ्नै जीनका कारण उनीहरू खतरामा पर्दै गएका छन् । स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयका अनुसन्धानकर्ताहरूले गरेको एक नयाँ अध्ययनमा यस्तो रहस्य खुलेको हो ।

अध्ययन अनुसार हिउँ चितुवाका जीन यति मिल्दोजुल्दो छ कि कुनै पनि ठूलो वातावरणीय परिवर्तनले यो प्रजातिलाई ठूलो क्षति पुर्याउन सक्छ ।

हिउँ चितुवाहरू अन्य कुनै पनि ठूला बिरालोहरू भन्दा आनुवंशिक रूपमा सबैभन्दा मिल्दोजुल्दो छन् । यसको अर्थ यी साना र सीमित संख्याहरू जलवायु परिवर्तन जस्ता प्रमुख चुनौतीहरूको लागि अत्यन्तै जोखिममा रहेका छन् ।

अध्ययनका अनुसार, विश्वव्यापी रूपमा हिउँ चितुवाको संख्या ८,००० भन्दा कम छ । यो लामो समयदेखि कायम तथ्यांक हो । तिनीहरूको सानो संख्या र सीमित आनुवंशिक विविधताका कारण, तिनीहरू कुनै पनि प्रमुख वातावरणीय परिवर्तनहरूको सामना गर्न असफल हुन सक्ने अध्ययनमा संलग्न विज्ञ बताउँछन् ।

‘हिउँ चितुवाहरू अत्यन्तै दुर्गम, मानव अछुतो क्षेत्रहरूमा बस्छन् । तिनीहरूको संख्या र आनुवंशिक विविधता सीमित छ । त्यसैले, तिनीहरू समयसँगै वातावरणीय परिवर्तनहरूको सामना गर्न तयार छैनन्,’ स्ट्यानफोर्ड जीवविज्ञानी तथा अध्ययनका प्रमुख अनुसन्धानकर्ता क्याथरिन एन्ड्रिया सोलारीले भनिन् ।

हिउँ चितुवाको सीमित आनुवंशिक विविधता तिनीहरूको स्थिर र सानो संख्याको कारणले हो । जबकि चितुवा र फ्लोरिडा प्यान्थर जस्ता अन्य ठूला बिरालोहरूको अचानक संख्यामा आएको गिरावटले आनुवंशिक रूपमा कमजोर भएका छन् ।



११ देशका अनुसन्धानकर्ताहरू र वन अधिकारीहरूले यस अध्ययनको लागि हिउँ चितुवाबाट रगत र तन्तुको नमूनाहरू लिएका थिए । त्यसपछि ४१ हिउँ चितुवाको पूर्ण जीनोमहरू क्रमबद्ध गरिएको थियो । जसमा ३५ जंगली र ६ चिडियाखानामा बस्ने हिउँ चितुवाहरू समावेश थिए ।

अध्ययनका अनुसार यी दुर्लभ प्रजातिहरूमा कम हानिकारक जीन उत्परिवर्तनहरू देखिएका छन् । किनभने प्राकृतिक चक्रले समय समयमा कमजोर जीन भएका चितुवाहरूको संख्याबाट घटाएको छ । यसको अर्थ तिनीहरूको सानो संख्याको बावजुद, हिउँ चितुवाहरू अपेक्षाकृत स्वस्थ रहेका छन् ।

अर्कोतर्फ, चितुवा जस्ता अन्य ठूला बिराला प्रजातिहरू, जुन पहिले प्रशस्त थिए, तिनीहरूको संख्यामा अचानक गिरावट आउन थालेको छ । यो समस्याको पनि गम्भिर अनुसन्धान हुनुपर्ने विज्ञ सुझाव दिन्छन् । विज्ञका अनुसार यी जनावरहरूमा पनि हानिकारक जीनहरू पछिल्ला पुस्ताहरूमा फैलिए, जसले प्रजातिहरूलाई कमजोर बनायो ।

पछिल्लो समय हिउँ चितुवाहरू दुईवटा अवरोधहरूबाट गुज्रिएका छन्, जसले गर्दा तिनीहरूको आनुवंशिक विविधता कम भएको छ र प्रजनन क्षमतामा पनि कमी आएको छ ।

अध्ययनमा संलग्न अनुसन्धानकर्ता दिमित्री पेट्रोभले भने, ‘मानव जनसंख्या वृद्धिले तिनीहरूको बासस्थानलाई उल्लेखनीय रूपमा असर गरेको छैन । यी जनावरहरू दुर्गम क्षेत्रहरूमा बस्छन् जहाँ मानव बस्ती वा बस्ती लगभग असम्भव छ ।’



जलवायु परिवर्तनले हिउँ चितुवामा पार्ने खतरा
जलवायु परिवर्तनले हिउँ चितुवाको अस्तित्वलाई गम्भीर रूपमा खतरामा पार्न सक्छ । किनकि, जलवायु परिवर्तनले दुर्गम पहाडहरू र दुर्गम क्षेत्रहरूलाई पनि असर गर्छ ।

अनुसन्धानकर्ताहरूले अब सम्पूर्ण दायरामा तिनीहरूको स्थिति अझ सही रूपमा अनुमान गर्न थप हिउँ चितुवाहरूबाट नमूनाहरू विश्लेषण गरिरहेका छन् । थप रूपमा, उनीहरूले हिउँ चितुवाहरूको मल नमूनाहरूबाट आनुवंशिक जानकारी निकाल्नको लागि एक नयाँ प्रविधि विकास गरेका छन् ।

यी जनावरहरूले आफ्नो क्षेत्रको पारिस्थितिक प्रणालीमा प्रमुख भूमिका खेल्छन् । तिनीहरूले मुख्यतया नीलो भेडा, नाउर, साइबेरियन आइबेक्स र पिकास जस्ता साना स्तनधारी जनावरहरूको शिकार गर्छन् । त्यसैले, यदि हिउँ चितुवाहरू लोप भए भने, यसकोसम्पूर्ण पारिस्थितिक प्रणालीमा सन्तुलन गुम्नेछ ।

अनुसन्धानकर्ताहरूले यदि तिनीहरूको बासस्थान घट्यो भने, यी जनावरहरू सजिलै लोप हुन सक्ने चेतावनी दिएका छन् । किनकि तिनीहरूसँग न त पर्याप्त ठूलो बासस्थान छ, न त त्यस्ता संकटहरू सामना गर्न पर्याप्त ठूलो संख्या नै ।

यस अध्ययनको नतिजा अन्तर्राष्ट्रिय जर्नल प्रोसिडिङ्स अफ द नेशनल एकेडेमी अफ साइन्सेस मा प्रकाशित भएको छ ।

यस्तो छ अध्ययन प्रतिवेदन