रोजिता शर्मा बन्जाडे
पृथ्वीको करिब ०.०३% र एशिया महादेशको ०.३% भूभाग ओगटेको नेपाल, संसारमा पाइने धेरै जंगली बिरालो प्रजातिहरूको घर हो। यहाँ पाइने हरेक जंगली बिरालोका प्रजातिहरू आफ्नै विशिष्ट रूपमा वातावरणमा अनुकूल भएर बस्ने गरेका छन्। नेपालमा भएका विभिन्न अनुसन्धानबाट हालसम्म नेपालमा १३ प्रजातिका जंगली बिरालोहरू: पाटे बाघ, हिउँ चितुवा, ध्वाँसे चितुवा, सुनौलो बिरालो, ताशि बिरालो, खियालो बिरालो, मलाहा बिरालो, चरी बाघ, चितुवा, वन बिरालो, र छिर-बिरे बिरालो, एसियाटिक जंगली बिरालो र फ्याकु बिरालो भेटिएको तथ्यांक छ। यसमध्ये आकारको हिसाबले सबैभन्दा ठूलो पाटे बाघ र सबैभन्दा सानो खियालो बिरालो हो। विगत केही दशकयता नेपालका पाटे बाघलगायत केही जंगली बिरालोको संख्यामा व्यापक वृद्धि भएको छ। यससँगै मानव र जंगली बिरालो बीचको भिडन्तको खबर पनि दिनहु बढेको पाइन्छ।

नेपालमा, मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व एक प्रमुख मुद्दा बनेको छ, विशेष गरी जंगली बिरालोको बासस्थान मानव बस्तीसँग मिल्ने क्षेत्रहरूमा यो एउटा जटिल समस्याको रूपमा देखिएको छ। कृषि, पूर्वाधार विकास र पशु चरनका लागि वनमा अतिक्रमण, मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्वको आवृत्ति उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि गर्नुको प्रमुख कारणहरू मध्ये एक हो। यी द्वन्द्वहरूले प्रायः मानव जीवनको हानि, पशु धनको ह्रास, र जंगली बिरालाहरूको प्रतिकात्मक हत्याको परिणाम दिन्छ।

पछिल्ला दिनहरूमा मानिसहरूमा सञ्चालित चेतनामूलक कार्यक्रमहरू र प्रविधिको उन्नत प्रयोगले मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्वको स्तरलाई केही तहसम्म न्यूनीकरण गर्न मद्दत गरेको छ।

शिक्षाको भूमिका

मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्वका मूल कारणहरूलाई सम्बोधन गर्न शिक्षाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। जंगली बिरालोको महत्वका बारेमा मानिसहरुलाई सचेत गराई, यससँग सम्बन्धित विभिन्न नकारात्मक भ्रमहरू चिर्न शिक्षा महत्त्वपूर्ण भूमिका छ। जागरुकता बढाएर र मानिसहरूलाई ज्ञानले सुसज्जित गरेर, शिक्षाले सह अस्तित्वलाई बढावा दिन्छ र संरक्षणको लागि समर्थन निर्माण गर्दछ। जंगली बिरालो संरक्षण र मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व न्यूनीकरणमा शिक्षा र प्रविधिको भूमिका यस प्रकार छ:

औपचारिक शिक्षा कार्यक्रम

वन र वातावरण विज्ञानसँग सम्बन्धित विभिन्न संस्थाहरू जस्तै: त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गतको वन विज्ञान अध्ययन संस्थान (IoF), कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालयको वन विज्ञान संकायले लामो समयदेखि वन र वन्यजन्तु संरक्षणसम्बन्धी विशेष पाठ्यक्रमहरू उपलब्ध गराउँदै आएको छ, जसले संरक्षण चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्ने दक्ष पेशेवरहरू उत्पादन गर्दै आएको छ। मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व व्यवस्थापनमा केन्द्रित मोड्युलहरू प्रस्तुत गर्नाले, विशेष गरी वन बिरालाहरूका सम्बन्धमा, यी कार्यक्रमहरूलाई अझ बढावा दिनेछ।

सामुदायिक चेतना र युवा संलग्नता

औपचारिक शिक्षामात्र नभइ स्थानीय समुदायहरूमा लक्षित जंगली बिरालो सम्बन्धित संरक्षण र मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व न्यूनीकरणका सचेतना अभियानहरू आजको दिनमा निकै महत्त्वपूर्ण छन्। कार्यशालाहरू, विद्यालय कार्यक्रमहरू, र सार्वजनिक कार्यक्रमहरूले परिस्थिति सन्तुलन कायम राख्न जंगली बिरालोको महत्त्वलाई हाइलाइट गर्दछ। उदाहरणका लागि, विगतका केहि वर्षदेखि WILDCARE नामक संस्थाद्वारा सञ्चालित WILDCAT SERIES कार्यक्रमले नयाँ युवापूस्ताका विद्यार्थीहरूलाई जंगली बिरालोको कल्याण र यसको संरक्षणमा जागरूक गराउन निकै महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। यस कार्यक्रमद्वारा युवाहरू मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व र जंगली बिरालोको बारेमा आफू सचेत हुनुका साथै यसका बारेमा आफ्नो समाजलाई पनि सचेत गराएका छन्। यी बाहेक अन्य विभिन्न सम्मानित संस्थाहरूले पनि यस प्रक्रियामा निकै ठूलो योगदान गरेका छन्। क्लबहरू, प्रतियोगिताहरू, र क्षेत्र भ्रमणहरू मार्फत युवा पुस्ताले संरक्षण वादीहरूको अर्को पुस्तालाई पोषण दिन्छ। वन्यजन्तु फोटोग्राफर प्रतियोगिताहरू र निबन्ध प्रतियोगिताहरू जस्ता घटनाहरूले युवाहरूलाई वन्यजन्तु संरक्षणमा आफ्नो रुचि व्यक्त गर्न निकै महत्वपूर्ण मंच प्रदान गर्दछ।

सांस्कृतिक एकीकरण

शैक्षिक प्रयासहरूमा परम्परागत एवं ज्ञान समावेश गर्नाले जंगली बिरालोको संरक्षणका परिणामहरूलाई अझ बलियो र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्दछ। जस्तै: भारत र बङ्गलादेशका कतिपय ठाउँमा मलाहा बिरालो (Prionailurus viverrinus) ले स्थानीय संस्कृतिमा महत्त्वपूर्ण स्थान राख्छ। यो प्रायः बगर, खोला, र परम्परागत माछा मार्ने प्रथासँग सम्बन्धित छ, जुन ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायहरूको जीवनको अभिन्न अंग हो। केही स्थानीय लोककथाहरूमा मलाहा बिरालोलाई जल निकायहरूको स्वास्थ्य र समृद्धिको प्रतीकको रूपमा हेरिन्छ। गाउँलेहरूले कहिलेकाहीं यसलाई एक आध्यात्मिक अस्तित्व वा जल निकायहरूको संरक्षकको रूपमा लिन्छन्। यो एउटा उदाहरण मात्र हो, जसले कसरी सांस्कृतिक सम्बन्धहरूको प्रयोगले समुदायका मूल्यहरूलाई संरक्षणका लक्ष्यहरूसँग मिलाउन सकिन्छ र यसले कसरी वन्यजन्तु र स्थानीय बासिन्दा दुवैको लागि फाइदाजनक स्थिति सिर्जना गर्दछ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्छ।

प्रविधिको भूमिका

प्राविधिक विकासले मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्वलाई सम्बोधन गर्न र जंगली बिरालाहरूको जनसंख्यालाई प्रभावकारी रूपमा निगरानी गर्न नवीन उपकरणहरू प्रदान गर्दै संरक्षण अभ्यासहरू परिवर्तन गरेको छ।

अनुगमन र अनुसन्धान

क्यामेरा ट्र्याप र GPS-सक्षम रेडियो कोलारहरू जंगली बिरालोको चाल र व्यवहार अध्ययन गर्न व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ। चितवन र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा, यी उपकरणहरूले बाघ र चितुवाको जनसंख्याको मूल्यवान तथ्याङ्कहरू उपलब्ध गराउनुका साथै संरक्षण रणनीतिहरू मार्गदर्शन गर्न पनि मद्दत गरेको छ।

हालै रमा मिश्राले कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा ११ वटा मलाहा बिरालोमा गरेको satellite collaring ले तिनीहरूको स्थानिय परिस्थितिकी र बासस्थानको प्रयोग पत्ता लगाउन महत्वपूर्ण भूमिका निभाएको छ। यस तथ्याङ्कले संरक्षण र द्वन्द्व न्यूनीकरणका लागि प्रमुख क्षेत्रहरू पहिचान गर्न मद्दत गर्छ। माछा पोखरी र कृषि क्षेत्रहरू जस्ता मानव-प्रभुत्व परिदृश्यहरूमा अनुगमन गरेर, र स्थानीय समुदायहरूलाई संलग्न गराएर, अनुसन्धानले द्वन्द्व न्यूनीकरण गर्न र जंगली बिरालाहरूको जनसंख्यालाई प्रभावकारी रूपमा सुरक्षित गर्न मद्दत गर्दछ।

प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीहरू

बाघ वा चितुवा जस्ता जंगली बिरालाहरू मानिसको सम्पर्कमा आउन सक्ने क्षेत्रहरूमा सेन्सर-आधारित अलार्म प्रणालीहरू स्थापना गर्न सकिन्छ। यी प्रणालीहरूले मोशन डिटेक्टरहरू प्रयोग गर्छन्, जसले वन्यजन्तुहरूको उपस्थिति महसुस गर्छ र नजिकका समुदायहरूलाई अलर्ट रहन सन्देश पठाउँछ। उदाहरणका लागि, नेपालको चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा बाघ नजिक हुँदा गाउँलेहरूलाई सचेत गराउन, पशु धनलाई सुरक्षित ठाउँमा राख्न र सावधानी अपनाउन यस्ता प्रणालीहरू प्रयोग भइरहेका छन्। यससँगै मोबाइल एपको प्रयोगले स्थानीयहरुलाई वास्तविक समयमा दृश्यहरू रिपोर्ट गर्न, सुरक्षा र संरक्षण प्रयासहरूमा विश्वास सुधार गर्न मद्दत गर्दछ।

ड्रोन र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (AI)

ड्रोन हरू वन्यजन्तुहरूको बासस्थानको हवाई सर्वेक्षणको लागि प्रयोग गरिन्छ, जसले संरक्षण कर्ताहरूलाई दुर्गम क्षेत्रहरूमा हिउँ चितुवा जस्ता जंगली बिरालाहरू ट्र्याक गर्न र निगरानी गर्न सक्षम पार्छ। ड्रोनहरूले बहुमूल्य डाटा सङ्कलन गर्दछ, जुन त्यसपछि एआई उपकरणहरू प्रयोग गरेर विश्लेषण गर्न पनि सकिन्छ। AI ले क्यामेरा ट्र्यापका छविहरूबाट व्यक्तिगत जनावरहरूलाई पहिचान गर्न मद्दत गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, AI लाई तिनीहरूको अद्वितीय स्ट्रिपहरूद्वारा बाघहरू पहिचान गर्न प्रयोग गरिएको छ, जसले अनुगमनलाई अझ प्रभावकारी बनाएको छ।

मोबाइल एप्स र नागरिक विज्ञान

मोबाइल एपहरूले स्थानीय समुदायहरूलाई वन्यजन्तु अवलोकन वा द्वन्द्वहरू रिपोर्ट गर्न सशक्त बनाउँछ। गाउँलेहरूबाट जंगली बिरालाहरूमा डेटा सङ्कलन गरेर, यी एपहरूले प्रजाति वितरण र व्यवहारको फराकिलो समझमा योगदान पुर्‍याउँछन्। उदाहरणका लागि, स्थानीयहरुले संरक्षण प्रयासहरूको लागि बहुमूल्य डेटा योगदान गर्दै, सिमसार क्षेत्रहरूमा माछा मार्ने बिरालोको दृश्य रिपोर्ट गर्न एप प्रयोग गर्न सक्छन्। यो दृष्टिकोणले संरक्षणमा स्वामित्व र संलग्नताको भावना निर्माण गर्छ, समुदायहरूलाई वन्यजन्तुको संरक्षणमा सक्रिय रूपमा सहभागी हुन प्रोत्साहित गर्छ।

नेपालमा सफलताको कथा

१. चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जले समुदायमा आधारित संरक्षणलाई प्रविधिसँग सफलतापूर्वक एकीकृत गरेको छ। स्थानीय युवाहरूलाई क्यामेरा ट्र्याप र GIS उपकरणहरू प्रयोग गर्न तालिम दिइन्छ, जसले उनीहरूलाई वन्यजन्तुको निगरानी गर्न र द्वन्द्वहरू सम्बोधन गर्न सक्षम बनाउँछ। यी प्रयासहरूले शिकार कम गरेको छ र सह अस्तित्वलाई बढावा दिएको छ।

२. कपिलवस्तुमा मलाहा बिरालो संरक्षण
जगदीश पुर तालमा, क्यामेरा ट्र्याप अध्ययनका साथै सामुदायिक सचेतना अभियानहरूले मलाहा बिरालो बासस्थानको बुझाइमा सुधार ल्याएको छ। यी पहलहरूले द्वन्द्व न्यूनीकरण गर्दै बासस्थान पुनर्स्थापनालाई निर्देशित गरेका छन्।

३. बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज
बर्दियाको बाघहरूका लागि जीपीएस ट्र्याकिङ कार्यक्रमहरू, स्थानीय विद्यालयहरूमा शैक्षिक पहुँचका साथसाथै, मानव र वन्यजन्तु दुवैको सुरक्षा सुनिश्चित गर्दै द्वन्द्व कम गर्न र सहअस्तित्व बढाउन मद्दत गरेको छ।

चुनौती र सिफारिसहरू

स्रोतको अवरोधहरू: संरक्षित क्षेत्रहरूमा प्रायः उन्नत प्रविधि र व्यापक शैक्षिक कार्यक्रमहरूको लागि कोषको अभाव हुन्छ। यस समस्या समाधानका लागि नेपाल सरकार लगायत गैरसरकारी संस्थाहरूले पनि यस क्षेत्रमा लगानी बढाउन जरुरी छ।
प्राविधिक अवरोधहरू: ड्रोन र एआई जस्ता उपकरणहरूमा पहुँच दुर्गम क्षेत्रहरूमा सीमित छ। प्राविधिक कम्पनीहरूसँगको साझेदारी ले यो खाडललाई पूरा गर्न सक्छ।
सांस्कृतिक गलत धारणाहरू: जंगली बिरालोहरूको बारेमा भ्रम र नकारात्मक धारणाहरू आजपनि समाजमा जारी छन्। यी गलत धारणाहरूलाई सम्बोधन गर्न लक्षित अभियानहरू महत्त्वपूर्ण छन्।

यी चुनौतीहरू पार गर्न नेपालले सामुदायिक संलग्नता, प्राविधिक आविष्कार र दिगो कोषलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। सरकारी निकायहरू, गैरसरकारी संस्थाहरू, र स्थानीय समुदायहरू बीचको सहयोगी प्रयासहरूबाट अब मानव र जंगली बिरालाहरू बीचको सामंजस्यपूर्ण सहअस्तित्व सिर्जना गर्न आवश्यक छ।

(लेखक वन विज्ञान संस्थान, पोखराकी विद्यार्थी हुन् )